Türkçede kullanılan pazartesi, salı, çarşamba gibi gün isimleri Türk kültür ve inancındaki izleri yansıtır. Peki bu isimlerin geçmişi nereye dayanır? Anlamları ve kökenleri nelerdir? Gelin Türkçedeki haftanın yedi gününe verilen bu isimlerin hikayesini inceleyelim.

İlk Türklerde Zaman Algısı ve 12 Hayvanlı Göktürk Takvimi
Tarihte bilinen ilk Türk devletlerinde zamanı hesaplama biçimi, 12 Hayvanlı Türk Takvimi sistemi ile yapılırdı. Bu takvimde her yıl sırasıyla fare, öküz, kaplan, tavşan, ejderha, yılan, at, koyun, maymun, horoz, köpek ve domuz olmak üzere 12 hayvan adıyla adlandırılırdı.

Böylece yıllar 12 hayvan çevrimi şeklinde kategorize edilir ve hangi hayvan yılında oldukları belirlenirdi. Örneğin “Yılank Yıl” ya da “At Yılı” şeklindeki ifadeler, o günlerdeki zaman dilimini renkli bir biçimde yansıtırdı.
Gün İsimlerinin Eski Türk İnanç Sistemleriyle İlişkisi
Gün isimlerinin kökeni ise Göktürkler, Altay, Yakut gibi Türk boylarının Gök Tanrı merkezli inanç sistemleri ile yakından bağlantılıydı.

Örneğin Ay günü, Gök Tanrı dinindeki Ay Tanrısı’na ithafen; Kün günü, Güneş Tanrısı’nı simgeleyerek verilmişti. Yani gün isimlerinde gök cisimlerine ve doğa olaylarına atıflar bulunmaktaydı.

İslam Öncesi Türk Takvimi ve İnanç Sisteminden İzler
Görüldüğü gibi İslamiyet öncesi Türk kültür ve inancında zaman algısı çok farklı bir karakterdeydi. Hem 12 Hayvanlı Türk Takvimi hem de gün isimleri, Göktürk ve diğer Türk boylarında gök tanrı merkezli inanç sistemini yansıtıyordu.

Dolayısıyla o dönemki zaman kavrayışı, İslam sonrasında yoğun Arap ve Acem etkisine giren adlandırmalardan oldukça farklı, renkli ve sembolik çağrışımlar taşıyordu.

Müslüman Oğuz Türk Devletlerinde Arapça ve Farsça Menşeli İsimler
Karahanlı ve Selçuklu gibi Müslüman Oğuz Türk devletlerinde ise Arapça kökenli “Yevm al-Sabt, Yevm al-Ahad, Yevm al-İthnayn” şeklindeki isimler yaygın bir biçimde kullanılmaya başlandı.

Ancak Türkler bunlara kendi kültürel kodlarından gelen anlamlar da yüklediler. Örneğin Çarşamba, Farsça Çahārşanbe'den evrilerek Çarşambayıl olarak “Çarşambalı gece” anlamında kullanıldı. Cuma da Arapça orijinalinden farklı olarak Cumağun biçimine dönüşerek Cuma gününün hafta içindeki merkezi konumunu yansıttı.

Türkçe ve Moğolca Söz Varlığından İzler Taşıyan Salı ve Pazartesi
Salı ve Pazartesi gün adları ise Eski Türkçe ve Moğolcada "gun" ya da "gün" anlamına gelen sözcükten türemiştir. Buna göre Salı, "birinci gün" manasında; Pazartesi ise "ikinci gün" olarak adlandırılmıştır.

Yani bu iki gün ismi de Türkçe kökenli olup, haftanın ilk iki gününü sayı sırasıyla ifade etmek için kullanılmıştır. Böylece Salı ve Pazartesi isimlendirmesi, İslam öncesi Türk kültürünün etkisini günümüze taşımıştır.

Perşembe Kökeni Hakkında Farklı Rivayetler
Perşembe isminin kökenine dair ise farklı rivayetler bulunmaktadır. Bazı dil bilimcilere göre Farsca "beşinci gün" anlamına gelen Panjşanbe'den gelir.

Bir başka yoruma göre, Perşembe eski Türk kültüründe kutlu bir gün olarak kabul edilir ve adını Tanrı'ya adanmış olmasından alır. Dolayısıyla menşei konusunda netlik bulunmayan Perşembe, zaman içinde çeşitli inançsal anlamlar kazanmıştır.

"Cuma ve Cumartesi"nin Ortodoks Dinlerdeki Karşılıkları
Cuma günü Müslüman toplumlar için kutsal bir ibadet günü olarak kabul edilir ve cuma namazı vesilesiyle camiye gidişi temsil eder.

Cumartesi ise Yahudi inancında Şabat denilen dinlenme ve ibadet günü olarak haftanın en mühim günü sayılır, hiçbir iş yapılmaz.

Hristiyan inancında da Pazar günü dinlenme ve ayin günü olarak Cuma ve Cumartesi gibi özel bir konuma sahiptir.

Türk Kültüründeki Anlam Katmanları
Türk halk kültüründe ise Cumartesi, bereket ve bollukla; Salı, şans ve uğurla özdeşleştirilmiştir.

Ayrıca her güne belli renkler atanmıştır. Örneğin Salı turuncu, Çarşamba yeşil, Cuma lacivert gibi... Bu renk sembolizmi de günlerin kültürel kodlarla bezeli algısını gösterir.

Sonuç olarak, Türkçe gün isimleri hem eski Türk inanç motiflerini hem İslamî ve diğer tesirleri bünyesinde barındırır. Tarihsel süreçte çeşitli anlam katmanları kazanan bu isimler, oldukça derin bir kültürel birikimi yansıtmaktadır.