Orta Asya'da uzmanlar, bölgesel birleşik elektrik dağıtım şebekesi olan Orta Asya Birleşik Enerji Sistemi üzerinden elektrik dağıtımı birbirlerine bağlı olan Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan'da aynı anda yaşanan elektrik kesintisi nedeniyle "enerji ve ülke güvenliği" konusunu tartışıyor.

Kazakistan'ın Almatı, Çimkent, Taldıkorgan, Taraz, Türkistan; Özbekistan'ın Taşkent, Fergana, Andican, Namangan, Sirdarya, Cizzah, Semerkant, Nevai ve Kaşkaderya; Kırgızistan'ın Bişkek, Oş, Celalabad, Batken ve diğer bölgelerinde 25 Ocak'ta elektriklerin aynı anda kesilmesi, bölgede yaşayan 30 milyon nüfusun bir gün boyunca elektriksiz kalmasına neden oldu.

2 gün geçti bazı bölgelere hala elektrik verilemedi

Bunun sonucunda Taşkent, Almatı ve Bişkek başta olmak üzere büyük şehirlerdeki metro, tramvay ulaşımları ile uçak seferleri geçici olarak askıya alınırken, büyük fabrika ve işletmelerde de faaliyet durdu. Elektrik kesintisi nedeniyle büyükşehirlerde su, doğalgaz ve ısıtma sorunları meydana geldi.

Elektrik kesintisinin ardından aynı gün akşam saatlerinde bu ülkelerin bazı bölgelerine elektrik verilmeye başlamasına ve olayın ardından 2 gün geçmiş olmasına rağmen bazı yerleşim bölgelerine hala elektrik sağlanamadı. Bu ülkelerdeki büyük çaplı elektrik kesintisinin sonuçları hala tam olarak giderilemezken, bu sorun henüz bölge ülkelerince açıklanmayan ekonomik kayıplara yol açtı.

Özbek makamları bölgedeki elektrik kesintisinde Kazakistan'da meydana gelen sorunu sebep gösterirken, Kazak makamları da kesintiye Özbekistan ve Kırgızistan'daki dengesiz elektrik tüketiminin neden olduğunu dile getirdi.

"Kesinti Sovyetler döneminden kalma eski altyapıdan kaynaklanıyor”

Kazak Teknoloji ve İşletme Üniversitesi Öğretim Üyesi Saparbay Jubayev, "Orta Asya ülkelerinde meydana gelen toplu elektrik kesintisi Sovyetler Birliği döneminden kalma eski elektrik altyapısından kaynaklanıyor." dedi.

Jubayev, zamanında Sovyetler Birliği yönetimi tarafından Orta Asya'daki 5 ülkenin ortak elektrik dağıtım sistemine dahil edildiğine işaret ederek şu değerlendirmeyi yaptı:

"Bağımsızlıklarını kazanmasıyla bu ortak sistemden bazı ülkeler çeşitli siyasi nedenlerden dolayı ayrıldı. Ancak Kazakistan, Kırgızistan ile bu sistemi sürdürmek zorunda kaldı. Çünkü Kazakistan'ın neredeyse nüfusunun yüzde 60’nın yaşadığı güney bölgesinde elektrik üretim santrali bulunmuyor." 

Şu anda Kazak hükümetinin ülkenin kuzeyindeki Ekibastuz Elektrik Santralini güney eyaletlere bağlamak için altyapı çalışmaları yürüttüğüne dikkati çeken Jubayev, "Ortak elektrik sisteminde arıza yaşansa bile ülkenin güney eyaletlerindeki tüm önemli sosyal tesislerin rezerv elektrik sistemleri mevcut. Bunun için komşu ülkelere nazaran Kazakistan, bu durumdan daha az etkilendi." açıklamasını yaptı.

"Orta Asya Birleşik Enerji Sistemi, Sovyetler Birliği'nden miras bir model"

Özbek siyaset bilimcisi Rustam Karimov da Orta Asya ülkelerinde yaşanan elektrik krizi tarihinin çok eskiye, Sovyetler Birliği dönemine dayandığını belirterek, "Orta Asya Ortak Enerji Sistemi, Sovyetler Birliği'nden miras bir model." dedi.

Karimov, Özbekistan'ın enerji sisteminin Kazakistan ve Kırgızistan'ın güney, Tacikistan'ın da kuzey bölgeleriyle birleşik enerji sistemine dahil edilmesiyle Sovyetler Birliği döneminde ortak enerji sisteminin temellerinin atıldığını anımsatarak, bu sistemin o dönemde Tacikistan ve Kırgızistan'ın yaz aylarında elektrik üretimi için kullandığı suyu, Özbekistan ve Kazakistan'ın tarım arazileri için kullanması ve buna karşılık Tacikistan ve Kırgızistan'a tercihli fiyatlarda petrol, gaz ve kömür tedarik etmesi gibi ortak menfaatlere hizmet etmesinden dolayı dengeli ve verimli çalıştığını kaydetti.

"Bölge ülkelerinin bir an önce enerji bağımsızlığına kavuşmalı"

Halen Özbekistan, Kırgızistan ve Kazakistan'ı birleştiren bu modelin, 1997'de yeniden kurumsallaştırılarak bölgedeki 83 santrali birleştiren bir sistem haline getirildiği aktaran Karimov, farklı ekonomik kalkınma sürecinde olan bu ülkelerin enerjilerinin birbirlerine bağlı kılan bu sistemin herhangi bir noktada aksaması durumunda aynı anda her üç ülkenin de enerji güvenliğine tehdit oluşabileceğini savundu. Karimov, bölgede aynı anda yaşanan elektrik kesintisinin bu ülkelerin ve onların enerji güvenliğini gündeme taşıdığını aktardı.

Günümüzde artık her ülkenin kendi ekonomik öncelikleri olmasından ve bir ülkenin elektrik üretiminde kullandığı su ile diğer ülkenin tarım arazilerini sulaması gibi farklılıklardan dolayı bu sistemin verimli çalışmadığını vurgulayan Karimov, bölge ülkelerinin bir an önce enerji bağımsızlığına kavuşmaları gerektiğini, bunun siyasi-ekonomik açıdan da önemli olduğunu dile getirdi.

"Enerji kazası bölgedeki enerji güvenliğini bir kez daha gündeme getirdi"

Kırgız siyaset ve güvenlik bilimci Mederbek Korganbayev, "Orta Asya ülkelerinde meydana gelen enerji kazası, bölgedeki enerji güvenliğini bir kez daha gündeme getirdi." dedi.

Ülkede yaşanan elektrik kesintisinin ardından, Kırgızistan'ın enerji sektöründeki bağımsızlığını ve güvenliğini sağlaması gerektiğini belirten Korganbayev, bunun ülkenin kalkınması için de önemli olduğunu vurguladı.

Günümüzde, enerji kaynaklarına altyapının geliştirilmesinde büyük bir talebin olduğunu kaydeden Korganbayev, "Son otuz yılda, Orta Asya cumhuriyetleri kendi enerji sistemlerini bağımsız olarak geliştirdi. Buna rağmen bölge ülkelerindeki enerji sektörü kapsamlı bir modernizasyona ihtiyaç duyuyor." ifadesini kullandı.

Kazakistan ve Kırgızistan'ın güneyi ile Tacikistan'ın kuzey bölgelerinin bu ülkelerle ortak sınırları bulunan Özbekistan'ın elektrik dağıtım şebekeleriyle birleştirilmesi sonucunda daha Sovyetler döneminde temeli atılan Orta Asya Birleşik Enerji Sistemi, 1997’de bölge ülkelerince yeniden oluşturuldu.

Orta Asya Birleşik Enerji Sistemi, günümüzde Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan'ın elektrik dağıtım şebekelerini birleştirirken, sistemden Türkmenistan 2003'te, Tacikistan ise 2009'da çeşitli sebeplerden dolayı ayrılmış bulunuyor.